XIX. YÜZYIL KAL’A-İ SULTANİYE SALNAMELERİNDE BAYRAMİÇ

Öncelikle “XIX. Yüzyıl Kal’a-i Sultaniye Salnameleri üzerinde çalışıp, bilgi ve belgeleri benimle paylaşan değerli dostum Mustafa Kulu’ya teşekkürlerimi arz ederim.

“Salname” kelimesinin dilimizdeki karşılığı yıllıktır. 1847 sonra basılmaya başlanan Osmanlı Devleti’ndeki salnamelerin en eski, düzenli ve uzun ömürlü olanı devlet salnameleri olarak da bilinen Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye (SDAO)’lerdir. Devlet salnamelerinden sonra en önemli türü ise vilayet salnameleridir.(1)
Vilayet salnameleri yayınlandıkları vilayete ilişkin çok çeşitli bilgi içerdikleri için tarih araştırmaları açısından çok zengin kaynaklardır. Vilayet salnameleri, ilgili vilayetin ve bağlı kazaların, kasabaların idari bölünüşü, memur listeleri, tarihi ve coğrafyası, eski eserleri, ticari ve ekonomik faaliyetleri, nüfusu, okulları, kütüphaneleri hakkında çok değerli yerel bilgi vermektedir. (2)
Günümüzde tek idari yapı içerisinde olan Çanakkale, Osmanlı Devleti’nde uzun Süre Cezair-i Bahr-i Sefid eyaletine bağlı olarak Anadolu kısmı Biga sancağı, Avrupa’daki kısmı ise Gelibolu sancağı şeklinde yönetilmiştir (3)
1864 yılında çıkarılan Vilayet Nizamnamesi ile Osmanlı, eyalet sisteminden vilâyet sistemine geçer. Esas düzenleme ise; 1867 tarihinde gerçekleştirilir. Vilayetler sancaklara, kazalara, nahiyelere, köylere ayrılır. Eyaletin ismi de vilayete dönüştürülür. Buna göre Cezair-i Bahr-i Sefid eyaletine bağlı olan Biga sancağı, Cezair-i Bahr-i Sefid vilayeti olarak adlandırılır.

Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti İdari Yapısı (4)

a- Biga Sancağı (merkezi Kale-i Sultaniye): Kala-i Sultaniye, Ayvacık, Ezine, Biga, Lapseki kazaları ve Çan, Dimetoka, Bayramiç, Kumkale nahiyeleriyle, Bozcada, İmroz, Semadirek Limni adaları
b- Sakız Sancağı:
c- Midilli Sancağı: Moluva.
d- Rodos Sancağı: İstanköy ceziresi.
e- Kıbrıs Ceziresi: Tuzla, Limson, Magosa, Baf, Kerine.
f- Babı Zaptiye İdaresinde bulunan kazalar: Şile maa Beykoz, Kartal maa Gekboza (Gebze), Adalar.

Çanakkale’nin de içinde bulunduğu Biga sancağına dahil olan kazalar, Biga sancağının bağlı olduğu vilayete göre değişmiştir. Cezair-i Bahr-i Sefid’e bağlı olduğu zaman genelde Biga yarımadasındaki kazalar, Biga sancağı altında iken; daha sonra Biga sancağı Hüdavendigâr eyaletlerine ve Karesi vilayetine bağlandığı zaman yine Cezair-i Bahr-i Sefid vilayetine bağlı kalmaya devam etmişlerdir.

1848-1910 Yılları Arasındaki Biga Sancağının Kaza ve Nahiyeleri (5)

Yıllar Bağlı Bulunduğu Eyalet-Vilayet Çanakkale Dahilindeki Kaza ve Nahiyeler
1848-1867 Hüdavendigar Eyaleti Kale-i Sultaniye Lapseki maa Çardak, Dimetoka/Güvercinlik, Biga, Çan, Bayramiç, Ayvacık /Kızılca Tuzla, Ezine-i Kazdağı, Kumkale.
1868-1877 Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti K.Sultaniye, Ayvacık, Ezine, Biga, Lapseki, kazaları, Çan, Dimetoka, Bayramiç, Kumkale nah. Bozcaada, Gökçeada, Semadirek, Limni adaları
1878-1880 Şehremaneti Kale-i Sultaniye, Ezine, Lapseki Ayvacık, Eceabat, Erenköy, Bayramiç, Kumkale, Dimetoka, Çan, Bozcaada ve Limni
1881-1887 Karasi Vilayeti Kal’a-i Sultaniye, Ezine, Lapseki, Ayvacık Kazalarıyla, Bayramiç, Kumkale, Dimetoka, Çan, Eceabat, Erenköy, Çardak Nahiyeleri
1888-1910 Müstakil Biga, Lapseki, Ezine, Ayvacık kazalarıyla Erenköy, Güvercinlik, Çan, Bergos, Çardak, Bayramiç, Kumkale Nahiyeleri.

1888 yıllarında Biga sancağı Karesi vilayetine bağlı bir sancak olup Biga (Çan, Dimetoka), Kale-i Sultaniye (Erenköy), Ezine (Bayramiç, Kumkale), Lapseki, Ayvacık kazalarından oluşur.
35.000 nüfuslu Ezine kazasında ise toplam 130 karye ve 18 mahalle ile Bayramiç ve Kumkale nahiyeleri bulunmaktadır. Kazada bulunan Rum, Ermeni ve Yahudiler nüfusun yaklaşık %10’unu oluştururlar. (9)

Bayramiç’te madenler:

Bayramiç kazasında Işıklar karyesinde Çınarlık tepesinde vaki dört kıta krom madeni doksan dokuz senesine imtiyaz ile İngiliz devleti tebaasından Mosyö Niksonha ve kumpanyasına 4 şaban seksen dokuz tarihli ferman-ı ali mucibince ihale olunmuştur. Bayramiç kazasında Işıklar ve Ormantepesi ve Çınarlıkaya nam beş mahalde vaki meganez madeni tebaa-i devleti aliyeden Döneloğlu Agop Efendi uhdesine doksan dokuz sene imtiyazla 3 rebilevvel seksen dokuz tarihli ferman-ı ali mucibince ihale olunmuştur. (10)

Ormanlar:

Biga sancağında vaki ormanlardan başlıca iki kısmı olup bir kısmına Kazdağı ve diğer kısmına Biga ormanları yad olunur. Salnamelerde geçen şu ifadeler, Kaz dağının bir diğer adının da “Abdal dağı” olduğunu yansıtmaktadır. “Bu ormanlardan başlıcaları Bergoz ve Karadağ ve Çataltepe ve Apdal dağlarıdır… Abdal-ı mezkur Kaz dağıyla (Abdal adıyla geçen Kaz Dağı’yla) Biga ormanları meyanında…”
Kereste nakliyesine Menderes nam çay olup Biga sancağı dahilinde Bayramiç nahiyesinden bedel ile Kumkale iskelesinden ve yine liva-i mezbur dahilinde vaki Çan nahiyesinde beden ve cari diğer bir nehri cesime olup Karabiga iskelesinde deryaya mansıp olur.
Mezkur çaylara münasebet-i kamilesi olan ormanlardan kat olunan keresteler nehrin mezkureteyn vasatıyla iskeleye nakl ve tenzil olunmakta ve cibal-i merkumenin ekseri mahallerinde sular ekser üzere bulunduğu cihetle birçok su bıçkıları olup mezkur bıçkılar vasıtasıyla külli ebniye kerestesi imal edilmektedir. (11)

Pazar Mahalleleriyle Eyam Muayenesi: Bayramiç Çarşamba

KAYNAKÇA:

• * Kalfa M. Şahabettin. Çanakkale Yerel Tarih araştırmacısı
  (1) KULU, M. Mustafa. Makale, “Çanakkale Yerel Tarihi İle İlgili Bir Kaynak: Vilayet Salnameleri”
  (2) KULU, M. Mustafa. Makale,
  (3) Kulu, M Mustafa. “1530’larda Çanakkale Bölgesinde Nüfus ve Yerleşim”, Çanakkale Türk Yıllığı, 2 (2004): 197-240.
  (4) KULU, M. Mustafa. Makale
  (5) Tablo, Korkmaz, Şerif. “Tanzimat Sonrası Çanakkale'nin İdari ve Nüfus Yapısı”, Çanakkale Türk Yıllığı 3 (2005): 108-136’de alınmıştır.
  (6), (7), (8) Tablo, Korkmaz, Şerif. Aynı eser.
  (9), (10), (11), (12) KULU, M. Mustafa. Makale, “Çanakkale Yerel Tarihi İle İlgili Bir Kaynak: Vilayet Salnameleri”